Angst is een vreemde raadgever. Hij fluistert ons in dat we waakzaam moeten zijn, dat gevaar overal loert. Maar wat als het gevaar dat we vrezen slechts een schaduw is, een projectie van ons eigen denken?
Veel van onze angsten zijn irrationeel – spinnen die ons de stuipen op het lijf jagen, terwijl ze onschuldig zijn; turbulentie in een vliegtuig, terwijl de kans op een ongeluk verwaarloosbaar is. En toch laten we die angsten ons gedrag bepalen.
Hoe komt het dat onze angsten zo diepgeworteld en vaak zo onlogisch zijn? De oorsprong ligt verder terug dan we denken. Angst is niet alleen een product van onze ervaringen, maar ook van wat voorafgaat aan bewust denken. We dragen angsten met ons mee die pre-verbaal en zelfs prenataal zijn, opgeslagen in ons zenuwstelsel nog voor we taal hadden om ze te benoemen. Stresshormonen die een moeder ervaart tijdens de zwangerschap, beïnvloeden het zich ontwikkelende brein van de foetus. Nog voor een kind zijn eerste adem neemt, heeft het al een blauwdruk van angst meegekregen.
In onze vroege kinderjaren gaat de conditionering gestaag verder. Een strenge opvoeding, afwijzing, een plotselinge harde stem – het zijn grote en kleine gebeurtenissen die een diepe indruk achterlaten, omdat we nog geen rationele filter hebben om ze te begrijpen. Angst nestelt zich in ons systeem, vaak zonder dat we ons daarvan bewust zijn. Later in het leven zoeken we er een ‘logische’ verklaring voor, maar in werkelijkheid reageren we op iets wat lang geleden in ons werd geplant.
En dan worden we volwassen en we denken rationele beslissingen te nemen. Maar hoe rationeel zijn die keuzes als ze in essentie nog steeds gestuurd worden door die oude, diepgewortelde angsten? Wanneer irrationele angst zich vertaalt naar rationeel beleid, ontstaan de grootste gevaren.
Want waar komen we uit wanneer de irrationele angsten van beleidsmakers het beleid gaan bepalen? We krijgen een wereld waarin dreiging de norm wordt, waarin vijanden noodzakelijk zijn om het eigen bestaansrecht te rechtvaardigen. Waarin preventieve aanvallen als zelfverdediging worden verkocht, en vrijheid steeds verder wordt ingeperkt om ons ‘veilig’ te houden. Wanneer leiders hun eigen angsten niet doorzien, wordt angst het fundament van hun beslissingen – en daarmee van de wereld waarin we leven.
Kijk naar de huidige geopolitieke situatie. De retoriek van dreiging en vijanden is alomtegenwoordig. We spreken over ‘de as van het kwaad’, over ‘existentiële dreigingen’, over de noodzaak om ‘onze vrijheid te verdedigen’. Maar is die dreiging werkelijk zo concreet? Is er onomstotelijk bewijs dat een vijand ons per definitie wil vernietigen? Of voeden we elkaars angsten totdat ze uitgroeien tot een monster dat zijn eigen bestaansrecht opeist?
De nieuwe wapenwedloop, de steeds verder escalerende militaire retoriek – ze worden verkocht als noodzakelijke maatregelen, als rationele reacties op een gevaar dat ons boven het hoofd hangt. Maar hoe rationeel is het om miljarden te investeren in vernietigingskracht, terwijl een fractie daarvan wereldhonger zou kunnen oplossen? Hoe rationeel is het om te blijven escaleren, in de wetenschap dat elke actie een tegenreactie oproept?
Angst is een self-fulfilling prophecy. Wie overal dreiging ziet, zal uiteindelijk een vijand creëren. Maar stel dat we het roer omgooien. Stel dat we weigeren ons te laten gijzelen door angst, dat we de wereld niet langer bekijken door de bril van wantrouwen. Hoe anders zou de toekomst eruitzien als we durfden te geloven in samenwerking in plaats van confrontatie? Is dat standpunt naïef? Het is pas naïef om gevolg te geven aan irrationele angsten, desnoods met argumenten want ons brein is creatief genoeg om altijd argumenten te vinden, zelfs om het irrationele te verklaren.
In een mensenleven komt vroeg of laat het moment – soms op de allerlaatste dag – dat je de moed en het inzicht vindt om de angst definitief los te laten en alsnog in vrijheid te leven, of te sterven. De vraag is of we dat moment willen afwachten, of dat we nu al de eerste stap zetten.
Angst maakt de wereld klein, verdeeld en gewelddadig. Vrijheid – de vrijheid om angst niet als absolute waarheid te zien – opent de deur naar een ander soort wereld. Maar hebben we de moed om die deur daadwerkelijk te openen en naar binnen te gaan?
Angst ontmaskeren
Onze irrationele angsten onder de loep nemen is geen overbodige luxe – het is essentieel. Angst verliest zijn macht wanneer we hem erkennen en begrijpen waar hij vandaan komt. Door bewust stil te staan bij onze diepgewortelde angsten en de emotionele lading ervan te neutraliseren, kunnen we leren onderscheid te maken tussen reële dreiging en ingebeelde gevaren. Dit proces vraagt moed, maar je hoeft het niet alleen te doen. Een coach, therapeut of mentor kan helpen om de mechanismen achter angst te doorgronden en ons bevrijden van patronen die ons klein houden. Want pas wanneer we onze eigen angsten doorzien en loslaten, kunnen we werkelijk in vrijheid leven.
