Polarisatie is zo ongeveer het tegenovergestelde van samenwerking, en volgens mij compleet tijdverlies. In een wereld waar geen tijd meer te verliezen valt, is dat opvallend.
Tijdverlies. Dat is het eerste woord dat in me opkomt als ik kijk naar de polarisatie die onze samenleving zo diep verdeelt, zelfs middendoor klieft. De extremen drijven verder uit elkaar. De energie die verspild wordt aan het blind verdedigen van standpunten, zonder ruimte voor dialoog of twijfel, zou menig klimaatprobleem kunnen oplossen als we het konden omzetten in duurzame energie. Maar goed, nuance verkoopt nu eenmaal niet zo lekker als een ferme uitspraak of een spraakmakende tweet.
Wat doet er eigenlijk echt toe in dit leven? Het enige leven dat we hebben. Misschien is dat wel de enige vraag die er echt toe doet. Voor mij is materialisme bijvoorbeeld totale flauwekul. Ik hoef geen Tesla met meer snufjes dan een ruimteschip of een kast vol merkkleding om het gevoel te hebben dat ik besta. Maar kijk om je heen: voor velen lijkt het verzamelen van spullen het hoogste doel in het leven. Wie ben ik om daar iets van te vinden? Wat ik intussen wel weet is dat ons bestaansrecht nergens in de buitenwereld te vinden is.
Alles wat des mensen is, al het menselijke, is een spectrum, een fluïdum, niet zwartwit maar met ontelbare grijswaarden. Het geldt zelfs voor een fenomeen zoals narcisme.
Zelfreflectie is voor mij een dagelijkse oefening. Een beetje nadenken over waarom ik doe wat ik doe, of ik misschien ergens de plank missla, of ik iemand onbedoeld kwetste – noem het een hobby. Maar ik heb door de jaren heen geleerd dat zelfreflectie voor sommige mensen ongeveer net zo aantrekkelijk is als een tandartsbezoek zonder verdoving. En je kunt moeilijk verwachten dat iemand zich met plezier vrijwillig in zijn eigen tekortkomingen stort. Het is onmogelijk om de ander te veranderen. Probeer het niet. Het is tijdverlies.
En dan is er empathie. Wat mij betreft de lijm die de samenleving nog enigszins bij elkaar houdt. De vaardigheid om jezelf in een ander te verplaatsen, om niet direct te oordelen maar eerst te begrijpen – het is een simpele kunst, maar blijkbaar moeilijker dan het laten landen van een Marsrover. Toch denk ik dat we, als we die spier wat vaker trainen, een minder giftige samenleving zouden kunnen creëren.
Polarisatie in het onderwijs
Wat ik lees in de krant: ‘Focus op kennis, niet op zelfontwikkeling.’ Het is kennelijk het ene of het andere. De slingerbeweging. Er wordt niet gezocht naar de middenweg – wat Aristoteles ‘het juiste midden’ noemt. Het is daar dat de slinger tot rust komt. These, antithese en synthese in de Hegeliaanse dialectiek.
Wat het beleid niet ziet is dat zelfontwikkeling in de eerste plaats kennisverwerving inhoudt, namelijk kennis over jezelf. Zo’n tweeduizend jaar al zit Socrates aan onze mouw te trekken. Ken jezelf, gnothi seauton, zei hij en hij beoogde te zeggen: trek tijd uit om jezelf te leren kennen, kom met andere woorden je blinde vlek onder ogen, want geloof me, ze is zo groot als de oceaan. Een blinde vlek is zoals je schaduw. Hij is er altijd maar je ziet hem pas nadat je beseft dat je er een hebt. Jezelf leren kennen is jezelf ontdekken – zeer aan te bevelen.
Angst of liefde
Zelfs over empathie is er tegenwoordig controverse. Te gek voor woorden eigenlijk. Waar het ooit werd gezien als een universeel nobele eigenschap, wordt het nu door sommigen afgeschilderd als een zwakte of als iets selectiefs: empathie voor de ‘juiste’ groep, maar niet voor anderen. Alsof medeleven een schaars goed is dat je met beleid moet uitdelen. Echte empathie kent geen politieke voorkeur, geen grenzen en geen hiërarchie. Het vereist soms het ongemak om de menselijkheid te zien in iemand met wie je het fundamenteel oneens bent. En dat is misschien wel het moeilijkste en belangrijkste wat er is.
Veel van die giftigheid, dat zwart-witdenken en de harde tegenstellingen, zijn volgens mij te herleiden tot één fundamentele keuze: leven vanuit angst of leven vanuit liefde. Angst vernauwt onze blik, zet ons op scherp en laat ons denken in vijandbeelden en irreële gevaren. Liefde daarentegen opent, verbindt en zoekt begrip. Wie leeft vanuit angst ziet overal bedreigingen en misverstanden, terwijl wie leeft vanuit liefde eerder ruimte laat voor nuance en dialoog. Een wereld van verschil.
Denkkader
Daar komt nog iets anders bij: durven we ons eigen denkkader überhaupt in vraag te stellen?
Veel van wat we denken en geloven, is gevormd in onze kinderjaren, toen we de wereld nog begrepen op basis van wat onze omgeving ons vertelde, lees: kwam wijsmaken. We beseffen vaak niet hoe diepgeworteld die overtuigingen zijn. En toch maken ze het verschil tussen een open of een fixed mindset. Een open mindset laat ruimte voor groei, twijfel en verandering, terwijl een fixed mindset vasthoudt aan ‘zo ben ik nu eenmaal’ en ‘zo is de wereld nu eenmaal’. Maar als we nooit bereid zijn om ons eigen denkkader kritisch te bekijken, hoe kunnen we dan verwachten dat de wereld rondom ons verandert?
Eigen gelijk
Het lastige is natuurlijk dat iedereen vanuit zijn eigen realiteit denkt dat hij of zij gelijk heeft. En dat gelijk hebben tegenwoordig belangrijker lijkt dan gelukkig zijn.
Maar stel je eens voor: een wereld waarin we elkaar niet de tent uit vechten op sociale media, waarin we net iets vaker ‘je zou zomaar eens gelijk kunnen hebben’ zeggen, en waarin we een ander zijn materialisme, gebrek aan zelfreflectie of empathie gewoon met een milde glimlach aanzien. Een utopie? Misschien. Maar dromen mag, toch?
Wil je gelijk hebben of wil je gelukkig zijn? Misschien is dat wel de ultieme vraag. Erover lezen kan alvast helpen.
