Samen sterk: jongeren hebben in deze hectische tijden méér nodig dan punten en prestatiedruk. Drie ingrepen zijn volgens mij nodig om het tij te keren.
- Psychosociale vorming
- Emotie-regulering in de peer group
- Psychodrama of andere expressievormen – expressie is de tegenpool van depressie
Jongeren groeien op in een wereld die hen sneller vooruitduwt dan ze kunnen bijbenen. De onzichtbare lat ligt hoog, de druk is voelbaar, en wie niet mee kan, dreigt kopje onder te gaan. Terwijl de nadruk ligt op prestaties en individuele successen geraken verbondenheid, mentale veerkracht en zelfexpressie in het verdomhoekje.
Alsmaar meer jongeren voelen zich alleen in hun worstelingen. Eenzaamheid, stress en depressie nemen toe, terwijl het onderwijs blijft vasthouden aan oude structuren. Wat zou er gebeuren als we jongeren niet alleen kennis geven maar ook de tools om in verbinding met zichzelf en anderen te staan? Wat als we de kracht van Ubuntu in ons onderwijs zouden brengen?
Ubuntu: ‘Ik ben omdat wij zijn’
Ubuntu is een Afrikaanse filosofie waarin alles draait rond gemeenschap, verbondenheid en menselijkheid. Het woord komt uit de Bantoetalen en betekent zoveel als ‘een mens is een mens door andere mensen’. Ubuntu stelt dat we onszelf pas ten volle kunnen begrijpen en ontwikkelen in relatie tot anderen. Onze identiteit, ons welzijn en zelfs onze groei zijn onlosmakelijk verbonden met de mensen om ons heen.
Hoewel Ubuntu diep geworteld is in Afrikaanse tradities vinden we in de Westerse filosofie soortgelijke ideeën. De Franse filosoof Emmanuel Levinas bijvoorbeeld stelde dat onze identiteit pas echt vorm krijgt in de ontmoeting met de ander. Volgens hem is het gezicht van de ander een oproep tot verantwoordelijkheid en ethiek: we worden pas écht mens in de manier waarop we met anderen omgaan. Ubuntu en Levinas delen dus eenzelfde boodschap: er is geen ‘ik’ zonder ‘wij’. Ook Brené Brown onderstreept het belang van verbondenheid en kwetsbaarheid als sleutel tot een zinvol leven.
Al heel lang legt het westerse denken de nadruk op autonomie en zelfredzaamheid. Het wordt hoog tijd om opnieuw de kracht van de gemeenschap te erkennen. Ubuntu kan daarin een bron van inspiratie zijn, en een krachtig tegenwicht bieden tegen de eenzaamheid, de prestatiedruk en het emotionele isolement waar jongeren vandaag onder lijden. Om écht iets te veranderen moeten we dringend inzetten op drie pijlers.
Psychosociale vorming: leren dat ‘ik’ pas besta dankzij ‘wij’
Het huidige onderwijsmodel leert jongeren vooral wat ze moeten weten maar nauwelijks wie ze zijn in relatie tot anderen. De focus ligt op punten en prestaties terwijl er geen ruimte is om te leren over identiteit, relaties en persoonlijke groei.
Ubuntu leert ons dat onze identiteit gevormd wordt door de mensen om ons heen. Een kind dat leert samenwerken, zorg te dragen voor anderen en empathie te tonen, wordt een sterker en gelukkiger mens. Psychosociale vorming hoort daarom een vaste plaats te hebben in het onderwijs: niet als bijkomstigheid maar als fundamenteel onderdeel van de ontwikkeling.
Het betekent dat er best lessen komen waarin jongeren leren hoe ze met conflicten omgaan, hoe ze zichzelf kunnen uitdrukken – zonder angst voor afkeuring – en hoe ze een veilige en ondersteunende groep kunnen vormen. Wanneer jongeren voelen dat ze er niet alleen voor staan, groeien ze niet alleen als individu maar versterken ze ook de peer group waar ze deel van uitmaken.
Emotie-regulering in de peer group: samen sterker dan alleen
Emotie-regulering is een levensnoodzakelijke vaardigheid, zeker in een tijd waarin sociale media en prestatiedruk het dagelijks leven beheersen. Toch wordt dit niet aangeleerd. Jongeren worden aan hun lot overgelaten als het gaat om het begrijpen en hanteren van emoties, zowel bij zichzelf als bij anderen. Op school zijn wel de uitwassen zichtbaar, gaande van pestgedrag tot regelrechte agressie.
Ubuntu leert ons dat emoties geen zwakte zijn maar signalen, die ons helpen om verbinding te maken. In een groep waarin iedereen zich thuis mag voelen, is het makkelijker om gevoelens te delen en lastigheden te overwinnen. Het onderwijs moet jongeren daarom leren hoe ze emoties kunnen herkennen, begrijpen en reguleren – niet alleen individueel maar vooral binnen de groep.
Het betekent dat er veilige ruimtes moeten komen waar jongeren zich kunnen uiten zonder angst voor oordeel of sanctie. Waar ze leren dat het normaal is om kwetsbaar te zijn, dat ze op elkaar kunnen rekenen. Want als één jongere worstelt, heeft dat impact op de hele groep. Door samen te werken en elkaar te ondersteunen, leren jongeren dat ze niet alleen staan en dat gedeelde emoties lichter wegen.
Expressie als tegenpool van depressie: jezelf laten zien is leven
Wanneer gevoelens geen uitlaatklep vinden, stapelen ze zich op. Angst en depressie ontstaan dikwijls uit een gevoel van isolement, het idee dat je met je gevoelens nergens heen kunt. Expressie is daarom een cruciaal tegengif. Kunst, muziek, theater, dans en schrijven bieden jongeren de kans om hun innerlijke wereld naar buiten te brengen, om zichzelf te tonen en gezien te worden.
Ubuntu leert ons dat expressie niet alleen een individueel proces is maar een manier om de gemeenschap te versterken. In Afrikaanse tradities is muziek bijvoorbeeld niet alleen een kunstvorm maar een manier om emoties te delen, verhalen door te geven en samen een gevoel van eenheid te creëren. Wat als we jongeren diezelfde kans zouden geven?
In plaats van een schoolsysteem dat enkel focust op resultaten, moeten we een leeromgeving creëren waar jongeren zichzelf kunnen uitdrukken. Waar creatieve vakken niet als ‘extraatjes’ worden gezien maar als essentiële bouwstenen voor mentale gezondheid. Waar jongeren leren dat ze gehoord en gezien worden – niet alleen door hun prestaties maar door wie ze zijn.
Het moet anders, en snel
Op dit moment is het onderwijs geen veilige haven maar een bureaucratische mallemolen waar leerkrachten amper de ruimte krijgen om het verschil te maken. In plaats van een plek van groei en zelfontplooiing is de school steeds vaker een plek van stress en prestatiedruk.
In angstige tijden is er ook angst voor verandering maar angst mag ons niet verlammen. Jongeren hebben geen nood aan nóg meer taken en toetsen. Ze hebben nood aan een onderwijssysteem dat hen ziet als mens, niet als cijfers op een rapport. Een systeem waarin ‘Ik ben omdat wij zijn’ niet alleen een mooi idee is maar de kern van de aanpak.
