Sst, er wordt aangeklopt. De verkiezingen staan voor de deur.
De Hongaars-Joodse filosoof Ágnes Heller (1929-2019) moest als kind vluchten voor de nazi’s die ook Hongarije hadden bezet. Later keerde ze terug onder de communisten. Ze studeerde filosofie bij de befaamde Georg Lukács maar kwam opnieuw in de problemen. Ze kreeg het aan de stok met het regime. Ze verhuisde naar Australië en naar New York waar ze de Hannah Arendt-leerstoel mocht overnemen.
Waarom in die tijd manipulatie zo’n koud kunstje was.
Ágnes Heller: “Veel mensen om me heen bleven geloven in autoriteiten. Als die zeiden dat je in de trein moest stappen omdat je dan kon werken, dan geloofden ze dat, zoals kinderen dat doen. Ik wist dat het niet waar was, dat ik alleen op mijn instinct moest vertrouwen. En dat instinct zei: ga nooit naar waar ze je heen willen brengen.”
Waarom manipulatie ook in deze tijden zo’n koud kunstje blijft.
Autoriteiten doen er alles om ons reptielen- en zoogdierenbrein aan te spreken, niet zozeer ons mensenbrein, dat zelf nadenkt, of niet. Het ene is impulsief en reactief. Het andere is kritisch en heeft een eigen wil, of nog niet. Dagelijks wordt er wel ergens op de angstknop gedrukt waardoor ons oerbrein wordt ingeschakeld. Manipulatie is programmatie.
Zoals kinderen geloven we gedwee wat autoriteitsfiguren ons komen vertellen. Ze zullen de techniek van de herhaling toepassen en onverdroten tot het uiterste gaan. Ze zullen herhalen tot we blindelings absorberen wat ze beweren. Geen mensenbrein is in staat om te ontsnappen aan de kracht van herhaling.
Herhaling werkt alleen gunstig in de kleuterklas. Wanneer eigen belang eerst voldoende herhaald wordt, letterlijk en tussen de regels, gaan we op de duur geloven tot het uitverkoren volk te behoren en is er ineens veel gepermitteerd. De ethische normen schuiven op. Gedwee kiesvee loopt de autoriteit goedgelovig achterna. Politieke boodschappen werken als waspoeder. Je koopt het zonder nadenken. Boodschappen zijn verborgen verleiders (The Hidden Persuaders, Vance Packard), tot in den treuren herhaald. Het afgelikt kostuum moet de boodschap kracht bijzetten. Best gevaarlijk.
Het gevaarlijkste punt is dat we nog altijd het kind zijn dat we ooit zijn geweest. Dat kind ziet er nu alleen anders uit: je ziet het zelf niet meer. Het is onzichtbaar geworden, opgegaan in het volwassen lijf. Het is verinnerlijkt en aldus verworden tot het innerlijk kind, en het gedijt nog altijd in afhankelijkheid, zoals destijds, opkijkend naar autoriteiten. Het gaat daarentegen niet over onafhankelijkheid, schrijft filosoof en essayist Miriam Rasch, maar over autonomie. We zijn makkelijk te beïnvloeden maar we blijven zelfsturende wezens, tenminste als we dat zelf beslissen.
Ágnes Heller: “Er zijn geen filosofen meer tegenwoordig. Ik zie niemand meer die origineel kan denken. Van de grote filosofen is alleen Habermas nog over, de rest is uitgestorven. Alle filosofieboeken tegenwoordig bestaan uit informatie, ze staan vol voetnoten. Dat noem ik filologie, het spreken over filosofen. Prachtig. Maar echte filosofen moeten over filosofische kwesties nadenken, zelf, zonder voetnoten te gebruiken.”
Daar sta je dan te schilderen, als filoloog. Op je plaats gezet. Herleid tot voetnoot. Da’s niet erg, denk je. Je weet dat de filosofe overschot van gelijk heeft. Met nadenken koop je tegenwoordig geen brood. Alles is informatie en zoals alles groeit informatie buitenproportioneel. Feiten en niets dan feiten, en nauwelijks nog waarden, zo is de waan van de dag. De waan drijft mensen tot waanzin.
Elk tijdperk heeft eigen autoriteitsfiguren. Het kan vriezen en het kan dooien en soms voelen we de hete kolen onder de voet.
In tijden van crisis dreigt blindheid voor de ranzige kant van autoriteitsfiguren. Zo wijst Jürgen Habermas (1929) erop dat populisme met haar sterke retoriek de rede met haar redelijke argumenten het vuur aan de schenen legt. De rede riskeert het onderspit te moeten delven. De Duitse filosoof argumenteert dat we de kracht van de argumenten moeten doen spreken en niet de macht van de sprekende autoriteit.
Sst, er wordt aangeklopt. De verkiezingen staan voor de deur. Het kan niet voldoende herhaald worden (pun intended).
Terwijl de stoottroepen naarstig hun stellingen innemen moeten we het zien te stellen met beleidsmensen die in hun onderbroek een klas jongeren de stuipen op het lijf komen jagen. Over de rest van het beleid doen we beter het zwijgen. Op doordacht weerwerk moeten we evenmin nog rekenen. Alle oude krokodillen, die nog enigszins hun rug wisten te rechten, hebben inmiddels met een riante vergoeding voor de uitgang gekozen. Op de Titanic zal er ongetwijfeld ook wel iemand al lachend hebben gezegd: wees immer positief en neem nog een cocktail van het huis, het kan altijd de laatste zijn. Op uw gezondheid!
Uw dienaar is oud-redacteur van De Morgen en werkt als tekstschrijver en personal coach.
Meer lezen: Heller, A. (2009). A Theory of Feelings. Lexington Books. Heller, A. (2016). A Theory of History. Routledge. Rasch, M. (2022). Autonomie. Een zelfhulpgids. Prometheus.
