Zoals ik al dacht, complottheorieën hebben niet zozeer te maken met complotten of met theorieën maar met veiligheid, met erbij willen horen teneinde zich veilig te voelen.
Hugo Mercier zet deze evolutionaire gedachtegang uiteen in zijn boek Not Born Yesterday (2020). Er spreekt heel wat mildheid uit en dat is heel menselijk. Dat is kijken door de menselijke bril, niet de diagnostische. Op die manier ga je ook duidelijker de gevaren zien. Het kan dan niet zo moeilijk zijn om complotten te verzinnen, zoals een wetenschapsfilosoof onlangs aantoonde, dat is lichtelijk naast de kwestie. Elke theorie, elke groep of groepering die het resultaat is van gebakken lucht, is een complot. Met andere woorden, aan complotten geen gebrek in deze wereld. Je hoeft er geen nieuwe te bedenken. Tussen haakjes: wie je in gebakken lucht wil doen geloven, verkoopt gebakken lucht in het kwadraat. Dat soort lucht kan peperduur uitvallen. Hier houd ik verder mijn mond.
Mercier, H. (2022). Not born yesterday: The Science of Who We Trust and What We Believe. Princeton University Press.
Deel uitmaken van zo’n complot, en erin blijven geloven, is helemaal niet zo onschuldig als het lijkt. Erbij horen is zelfs heel plezant. Het gevaar is een sluipend gif. Je beseft niet dat je het inneemt. Wie zijn eigen veiligheid laat afhangen van erbij willen horen, komt in een andere wereld terecht, de wereld van het sektarische denken. Dat werkt als een zuignap. Je komt er niet zomaar van los. Er is wel degelijk een soort kritiek punt, a point of no return. Eens er voorbij ben je een vogel voor de kat en gaat dat wat wordt voorgeschoteld erin als zoete koek. Daar verschijnen de massabijeenkomsten ten tonele, die nog meer peper aan de sektedynamiek toevoegen. Er ontstaat een zelfversterkend effect en nog meer sociale cohesie. De gelovigen klitten samen; ze voelen zich uitverkoren. Anders dan de anderen, dikwijls ook beter dan de anderen. Het verwaande bewustzijn wordt geactiveerd en bestendigd.
Mercier toont nog meer aan. Hoe bizarder de theorie, hoe groter de drang om erbij te willen horen. Denk aan de flat Earth conspiracy theory en z’n volgelingen of gelovigen. Ze zijn met zeer velen. Hoeveel? Dat vragen we aan ChatGPT. Het antwoord komt als de bliksem.
- Het aantal mensen dat gelooft in de flat Earth theorie is moeilijk exact te bepalen, aangezien dit geloof vaak gepaard gaat met wantrouwen jegens officiële instanties en wetenschap, wat het moeilijk maakt om betrouwbare enquêtes te houden. Er zijn echter enkele onderzoeken en peilingen die een schatting geven:
- 1. YouGov UK (2018): Een peiling onder 8.215 Amerikanen vond dat 2% van de respondenten geloofde dat de aarde plat is, terwijl 5% aangaf twijfels te hebben over de ronde vorm van de aarde.
- 2. SurveyMonkey (2018): Een peiling in de Verenigde Staten vond dat 1% van de respondenten zei zeker te weten dat de aarde plat is, terwijl 6% zei dat ze altijd al hebben gedacht dat de aarde plat is.
- 3. Ipsos MORI (2018): Een wereldwijd onderzoek vond dat ongeveer 2% van de mensen in de onderzochte landen (waaronder de Verenigde Staten, Brazilië en Rusland) gelooft dat de aarde plat is.
- Hoewel deze percentages klein lijken, vertegenwoordigen ze toch een aanzienlijk aantal mensen als je bedenkt dat de wereldbevolking bijna 8 miljard is. Zelfs een klein percentage kan miljoenen mensen vertegenwoordigen.
Waarom zou een mens er willen bijhoren? Dat is nu eenmaal hoe onze tribale instincten werken. Ze gaan het verstand te boven. Het andersom bekijken maakt het duidelijker. Er niet bijhoren kan het einde betekenen voor het groepsdier dat de mens in se ook is. We zijn sociale wezens en wanneer je nergens deel van uitmaakt kun je niet overleven. De evolutie bewijst dat. Erbij willen horen is iets instinctief. Het is bijvoorbeeld ook de meest voorkomende reden die mensen opgeven waarom ze met de sigaret zijn begonnen. Tegelijk opent dit de weg naar een milde aanpak van verslaving in het algemeen. Daarom ook is pestgedrag zo heftig. Dat is verstoting uit de groep. Het kan tientallen jaren nazinderen.
Veiligheid dus, daar draait het om. We doen er alles aan om ons veilig te voelen. Dat strookt trouwens helemaal met de recente polyvagaaltheorie van Stephen Porges. En neen, dit is wetenschap, geen complottheorie.
Nog opmerkelijk: hoe bizarder de theorie, hoe hoger de (sociale) prijs die iemand kennelijk bereid is te betalen voor het lidmaatschap. Sommigen verzanden in een uitzichtloze psychische toestand of verliezen hun echte vrienden. In zakelijke kringen mag je die prijs letterlijk nemen. Het lidgeld is voor de groep zelfs het signaal dat de nieuweling er echt bij wil horen. Lekker exclusief is dat maar het verandert niets aan de gebakken lucht. Sommige organisaties of groeperingen bestaan en boeken aanzienlijke winsten bij gratie van onze tribale instincten.
Het echte gevaar zit verscholen in een donker hoekje. Op je stappen terugkeren zonder gezichtsverlies wordt schier onmogelijk. Ook dat doet de cohesie van de groep toenemen. Op tijd wegwezen is de boodschap maar lang niet evident. Vraag dat maar eens aan de mensen die uit een echte sekte zijn kunnen ontsnappen. Zelfde dynamiek.
