Zijn er mensen die geen empathie kennen? Het antwoord is genuanceerd. Empathie is geen vaststaand gegeven maar een spectrum.
Elke mens wordt geboren met het vermogen tot empathie. Vergelijk het met taal: we hebben allemaal het potentieel om te spreken, maar niet iedereen ontwikkelt een gave voor retoriek. Er kunnen ook stoornissen optreden, zelfs in onze spraakcentra. Taalvermogen is nog geen taalontwikkeling. De ontwikkeling verloopt bij iedereen anders.
Weinigen onder ons worden geboren redenaars, en zo is het ook met ons inlevingsvermogen. Voor sommigen groeit het uit tot een krachtige eigenschap, terwijl het bij anderen in de kiem wordt gesmoord. De omstandigheden waarin we opgroeien, de mensen om ons heen, de ervaringen die we opdoen – ze vormen en vervormen onze empathie.
Het vermogen om je in een ander te verplaatsen is niet alleen een kwestie van aanleg, maar ook van stimulans. Een kind dat groot wordt in een liefdevolle omgeving, waar emoties erkend en benoemd worden, krijgt de kans om zijn empathie te laten groeien. Maar wat als dat niet het geval is? Wat als de leefomstandigheden ruw zijn, het wereldbeeld cynisch en de boodschap telkens weer luidt: overleven is belangrijker dan begrijpen?
Trump en co
Hier komen we bij figuren als Donald Trump en J.D. Vance, twee mannen die ogenschijnlijk uit verschillende werelden komen, maar op dit vlak veel gemeen hebben. Beiden groeiden op in omstandigheden die weinig ruimte lieten voor kwetsbaarheid. Trump, de zoon van een keiharde vastgoedmagnaat, leerde dat winnen het enige is dat telt. Vance, die opgroeide in de ruige arbeidersklasse van Appalachia, werd gevormd door een wereld waarin zwakte synoniem staat voor falen. Hun empathische kiem werd niet gevoed maar verstikt.
Vance, die zijn jeugd beschrijft in zijn memoires Hillbilly Elegy, lijkt zich bewust te zijn van de invloed van zijn opvoeding en reflecteert erover. Hij lijkt te worstelen met de vraag: kan empathie teruggevonden worden als het ooit verloren is gegaan? Zelfreflectie speelt hierin een cruciale rol. Wie in staat is om kritisch naar zichzelf en zijn eigen drijfveren te kijken, opent de deur naar groei en verandering. Empathie zonder introspectie blijft oppervlakkig, een dun laagje vernis dat bij de eerste de beste uitdaging afbladdert.
Gedeelde ervaring
De bekende psychiater en psychotherapeut Irvin D. Yalom benadrukt dat echte empathie meer is dan alleen je inleven in de ander; het vraagt ook om een diepgaande confrontatie met je eigen kwetsbaarheid. In zijn werk beschrijft hij hoe de therapeutische relatie niet alleen draait om het begrijpen van de ander maar ook om het toelaten van de ander in je eigen binnenwereld. Volgens Yalom is empathie een gedeelde ervaring, een ontmoeting waarin beiden geraakt kunnen worden. Dit impliceert dat wie zichzelf niet durft te bevragen, slechts een oppervlakkige vorm van empathie kan ontwikkelen.
Trump daarentegen geeft weinig blijk van zulke introspectie. Voor hem lijkt empathie vooral een zwaktebod, een obstakel in de wereld van deals en macht. Zijn vermogen om zichzelf te bevragen, om zijn eigen motieven en emoties onder de loep te nemen, lijkt minimaal. Hier ligt de ware breuklijn: niet in het al dan niet bezitten van empathie als potentieel, maar in de bereidheid om naar binnen te kijken, om de ongemakkelijke vragen te stellen en de eigen tekortkomingen onder ogen te zien.
Empathie is dus geen vaststaand gegeven, geen eigenschap die simpelweg aanwezig of afwezig is. Het is een spier die getraind moet worden, een vaardigheid die gescherpt wordt door inzicht, ervaring en eigen keuze.
Misschien kunnen we onszelf de vraag stellen: hoe cultiveren we empathie in een wereld die vaak schreeuwt om het tegenovergestelde? En belangrijker nog: hoe zorgen we ervoor dat de kiem niet alleen overleeft maar tot volle bloei komt? Het antwoord ligt misschien wel in onze eigen spiegel, en in de bereidheid, zoals Yalom stelt, om echt aanwezig te zijn bij de ander en bij onszelf. Het betekent: jezelf en de ander onverdeelde aandacht geven, geen attention deficit.
