- Perfectionisme is een overlevingsmechanisme. Het zit ingebouwd in de menselijke psyche en het wordt geactiveerd door vroegkinderlijk trauma, ook ontwikkelingstrauma genoemd.
- Aanvankelijk dient het om jezelf te beschermen tegen de pijnlijke kinderwaarheid ‘het ligt aan mij want ik ben niet goed genoeg’.
- Het leidt later tot een compulsief gedragspatroon dat je niet zomaar kunt stilleggen. Dit is wat het emotionele brein doet. De onderliggende pijn blijft de vecht-en-vlucht-reactie uitlokken, met alle klachten van dien.
- Het gedragspatroon houdt hardnekkig stand omdat het op ‘perfecte’ wijze de pijn van het trauma afdekt. Het is een vorm van dealing without feeling. Op de zelfs niet zo lange termijn is dit zelfdestructief. Een burn-out is een voorbeeld van een wake-upcall.
… waarvan de AAN/UIT-knop op AAN is blijven staan
De term perfectionisme wordt tegenwoordig zo vaak in de mond genomen dat het inmiddels een containerbegrip is geworden. Vergelijk met het begrip ‘kwaliteit’, dat eveneens een verzamelnaam is, een paraplubegrip of koepelterm, een begrip dat zoveel kan betekenen dat het eigenlijk niets en alles tegelijk betekent.
In de psychologie wordt perfectionisme gedefinieerd als de lat hoog leggen, maximaal willen presteren, excelleren, hoge eisen stellen, de beste, slimste, mooiste of grappigste moeten zijn – met de nadruk op moeten. Wie het letterlijk perfect wil doen, streeft het volmaakte na, is veeleisend en streng. Onderzoek wijst uit dat vrouwen deze hoge eisen vooral verinnerlijken terwijl mannen ze kennelijk vooral projecteren op hun omgeving. Ook opvallend is dat mensen met perfectionisme hun eigen perfectionisme als een goede eigenschap zien, als een kwaliteit, wat ze uiteraard niet willen kwijtspelen. Aan de keerzijde leidt dit vaak tot een enorme faalangst en frequent uitstelgedrag, met alle extra stress van dien.
Ongezond
Het wordt gezegd dat perfectionisme altijd ongezond is. Er komt inderdaad angst bij kijken, meer dan gemiddeld, en ook chronische stress en burn-out en depressieve gevoelens. Wie alles perfect moet doen is logischerwijs nooit echt tevreden over zichzelf. Er is sprake van een hoger risico op verslaving en suïcide. Het is geen pretje om te gaan met iemand die de controle zelden of nooit loslaat. Jongeren worden steeds perfectionistischer, zo blijkt eveneens uit onderzoek. Het zijn allemaal indicaties van wat eronder schuilgaat: trauma. Ook burn-out gaat terug op trauma. Er is een correlatie met perfectionisme, geen oorzaak-gevolg. De oorzaak zit dieper.
Positief perfectionistisch gedrag bestaat ook: het is fouten en kritiek zien als iets waarvan je kunt leren. Het betekent ook dat je beseft wat het hoogst haalbare is en dat je op tijd weet te stoppen. Het zijn niet onbelangrijke aandachtspunten in de preventie van het aantal burn-outs.
Overlevingsmechanisme
Perfectionisme is een vroegkinderlijk overlevingsmechanisme, dat in het latere leven overbodig is geworden. Niettemin staat de AAN/UIT-knop nog steeds op AAN. Het mechanisme blijft actief omdat het wordt aangestuurd door het emotionele brein (amygdala), dat zich voortdurend op mogelijk gevaar oriënteert. Dit deel van het brein maakt het onderscheid niet tussen wat reëel en ingebeeld gevaar is. Het zal je als het ware te grazen nemen, gijzelen – vandaar amygdala hijacking. Het laat ons van alles doen waarvan we achteraf denken: hoe is het in vredesnaam mogelijk! De ratio (neocortex) werkt véél trager en komt op het moment zelf hopeloos te laat.
Het overlevingsmechanisme dat ooit nuttig en zelfs noodzakelijk was, wordt later zelfdestructief. Het houdt je gegijzeld in de vecht/vlucht-modus, waardoor je voortdurend de behoefte voelt om je pijn te verdoven. Het is de basis van verslaving.
Wat ooit zo nodig was om te kunnen overleven in de gegeven omstandigheden, die je voor alle duidelijkheid niet zelf hebt gekozen, kost later bakken energie. Het resulteert in een constante onderhuidse spanning, wat op de lange termijn tot allerlei lichamelijke klachten leidt. Vergeet niet dat het onderliggende trauma veel pijn genereert en dat deze pijn altijd de weg van de minste weerstand volgt. Het is belangrijk om het verband te willen zien.
Begrijpen en ingrijpen
Er zijn verschillende invalshoeken om het overlevingsmechanisme beter te begrijpen. Begrijpen is sowieso de eerste stap naar ingrijpen. Ingrijpen betekent je ervan bewust worden en eraan willen werken. Wat je niet wilt begrijpen kan je ook niet veranderen.
- Voor elk kind zijn er momenten van onveiligheid, onvoldoende aandacht en liefde, te weinig guidance. Dit is geen verwijt, verre van, iedereen doet z’n best naar eigen vermogen, en dat is niet perfect. Perfectionisme is wel geworteld in dit vroegkinderlijk trauma of ontwikkelingstrauma.
- Een kind is gedurende lange tijd totaal afhankelijk. Het kan niet vechten (fight) of vluchten (flight). Het kan alleen maar verstijven (freeze) als er iets niet loopt zoals het hoort. Een kind concludeert dat het zelf niet goed genoeg is. Het neemt de schuld op zich. Hier worden schuld en schaamte geboren.
- In het bewustzijn, het kinderbrein, komen de opgelopen kwetsuren terecht in een of meerdere delen, die de informatie uit het trauma opslaan en een eigen leven gaan leiden. Ze zijn afgesplitst van de rest en niet meer toegankelijk met de cognitie.
- De opgeslagen informatie is toxisch en doet onderhuids meer kwaad dan goed. Hier ligt ook de wortel van chronische pijn.
- Tegelijk met deze afgesplitste delen (exiles in IFS, Internal Family Systems) ontstaan er andere delen die de pijn zullen afschermen en beveiligen. Dit overlevingsmechanisme is ingebouwd in het menselijk bewustzijn. Vandaar, wees mild voor jezelf.
- Deze ‘beschermers’ (firefighters in IFS) dekken de onderliggende traumapijn af. Voor het (innerlijk) kind is deze pijn synoniem met doodsangst. Het verklaart waarom velen hun overlevingsmechanisme niet willen opgeven. Wat eronder schuilt is dikwijls te pijnlijk om onder ogen te zien. Ook hier is zelfmededogen (self-compassion) een eerste stap naar herstel.
Het vroegkinderlijk overlevingsmechanisme zet het voelen ON HOLD. Voelen is te pijnlijk. Het wordt dealing without feeling. Zo gaat het contact met het innerlijk kind verloren.
Gezien de gelaagdheid en de onderliggende complexiteit – het mechanisme werkt diep onbewust – stel ik een integrale aanpak voor gericht op herstel. Werken met het Vrij Kind is noodzakelijk maar niet voldoende. Zonder heling van het Gekwetst Kind riskeer je van de regen in de drop te belanden. Hier is het de Volwassene die de verantwoordelijkheid – over zichzelf – opneemt. Hier kan je wel ingrijpen met cognitie en vrije wil. Het onderbewuste, je grootste kracht, vraagt om een diepgaander aanpak.
Het innerlijk Gekwetst Kind wil gehoord en geheeld worden. Deze stap overslaan is niet onschuldig. Het trauma blijft en de bijbehorende pijn zoekt sowieso een uitweg. Er is ook de illusie van de quick fix: zie je wel, het werkt, of hoe iets tijdelijk verfrissend kan zijn.
Perfectie bestaat niet. Ook de perfecte opvoeding bestaat niet. Er is altijd vroegkinderlijk trauma. De pijn die ermee gepaard gaat, zit nog altijd gevangen in het lichaam. Het Gekwetst Kind is daarvan het symbool. Het is van het grootste belang om deze pijn te ontladen en het herstel alle kansen te geven.
