Wie het aan den lijve heeft mogen of moeten ondervinden, kent inmiddels het script van een narcistische relatie. Wat we nu op het wereldtoneel meemaken is de grootschalige versie daarvan.
In het begin is er de betovering: de grootsheid, de bravoure, de schijnbaar grenzeloze zelfverzekerdheid. Inpakken om mee uit te pakken. Maar dan komt de erosie. De leugens worden absurder, de werkelijkheid wordt gemanipuleerd, de afhankelijke partner raakt steeds dieper verstrikt in het web van gaslighting en emotionele chantage. Tot de onvermijdelijke climax: de ondergang van de narcist zelf. Narcistisch verval.
Donald Trump is het schoolvoorbeeld van dit patroon, maar op een ongekende schaal. Hij belichaamt een mix van narcisme, desinformatie en massale verdwazing die we in deze vorm nog nooit eerder zagen. Allicht gaat het hier samen met cognitieve achteruitgang en een laag bewustzijn over de eigen mentale toestand. Hij heeft er zelf geen besef van. Het is zijn ‘normaal’. Iedereen heeft een eigen normaal. Een protestbordje met ’This Is Not Normal’ haalt dan ook niets uit.
Rode draad
In al zijn grandiositeit is hij een extreme uitvergroting, op het belachelijke af, van wat zich veel kleinschaliger voordoet in een narcistische partnerrelatie. Er zit een rode draad in grandioos of verborgen narcistisch gedrag, en die rode draad krijgen we nu open en bloot te zien. We weten alleen nog niet welk breiwerk daaruit zal voortkomen – de vormen die het nog zal aannemen, de chaos die nog zal ontstaan.
Tegelijk is dat iets waar we uit kunnen leren: voor wie het wil zien, biedt deze rode draad een kans om patronen te herkennen, om te begrijpen hoe deze dynamiek werkt en hoe we ons ertegen kunnen wapenen. Voer voor (relatie)therapeuten en andere hulpverleners – om zo’n dynamiek te overleven gaat de mens vanzelf copingmechanismen ontwikkelen, zoals perfectionisme, verdoving en allerlei verslavingen. We moeten daar alert voor blijven, en intussen onszelf ook mentaal weerbaar maken. De narcist zelf zoekt geen hulp of het is om nog beter te worden in het manipuleren van kwetsbare prooien.
Worst case
Misschien zitten we al midden in het worst case scenario. Trump heeft de instituties getest, grenzen overschreden, de rechtsstaat ondermijnd, en de collectieve verdwazing die hij veroorzaakt heeft, is uitgegroeid tot een gevaarlijke cultus. Dit is hoe het eruitziet wanneer een narcist zijn greep verstevigt: de werkelijkheid wordt vervormd, tegenstanders worden vijanden, en het systeem begint onder zijn gewicht te kraken. De muren staan nog overeind, maar ze zijn inmiddels zijn decor, niet zijn beperking.
Europa moet zich zorgen maken. Want ook wij zijn verstrengeld in deze giftige relatie. De NAVO, de handelsakkoorden, de geopolitieke stabiliteit – alles hangt samen met de stemming van een man die bij een verloren verkiezing zijn eigen land al in de afgrond probeerde te storten. En als de VS zich terugtrekt, wie vult het machtsvacuüm? Poetin, Xi, chaos? De Grote Depressie, andermaal? De Grote Verdwazing? Icarus naar Mars vliegend en opnieuw vallend? The Waste Land (1922) van T.S. Eliot?
“What are the roots that clutch, what branches grow
Out of this stony rubbish? Son of man,
You cannot say, or guess, for you know only
A heap of broken images …”
Autonomie
Maar laten we niet doen alsof we er niets aan kunnen doen. Net zoals een partner zich moet losmaken uit een toxische relatie, moet Europa minder afhankelijk worden. Meer eigen strategische autonomie, minder naïef vertrouwen op een VS die zichzelf in de voet schiet. Laten we leren van de psychologen: met een narcist onderhandel je niet, je bouwt een uitweg.
Als de storm straks verder aanwakkert, is het beter om veilig binnen te zitten dan om als een willoze danspartner meegesleurd te worden in de draaikolk van zijn ondergang. Om rekening mee te houden, narcistisch verval is geëxternaliseerde (zelf)destructie.
