Gedachten zetten je aan het denken
Stel je voor: je loopt op een zonnige zaterdagochtend over de markt, op zoek naar sappige druiven en ingrediënten voor een lekkere moussaka. Plots word je aangesproken door een bebaarde man in een toga die zo uit het oude Athene lijkt te zijn weggelopen.
‘Wat is waarheid?’ vraagt hij.
‘Euh… gewoon, iets wat klopt?’ antwoord je, terwijl je denkt: dit moet wel het meest filosofische marktmoment van mijn leven zijn.
Maar de man laat niet los. ‘En hoe weet je dat iets klopt?’
Voor je het weet, sta je te zweten boven een krat druiven, terwijl je twijfelt of je eigen naam eigenlijk wel klopt. Dáár is de twijfel. Dáár begint het denken.
Gefeliciteerd. Je hebt zojuist een gratis les in de Socratische methode gekregen.
Socrates, de legendarische Griekse filosoof, werd beroemd door zijn eindeloze vragen en zijn vermogen mensen vriendelijk maar genadeloos aan het denken te zetten. Zijn methode was even eenvoudig als doeltreffend: vragen stellen. Niet om te imponeren, te domineren of belachelijk te maken, maar om te onderzoeken. Om helderheid te krijgen. En vooral: om de ander zichzelf beter te laten begrijpen. Want wat we zeker menen te weten, blijkt bij nader inzien vaak gebaseerd op aannames, halve waarheden of automatische gedachten die we nooit écht hebben bevraagd.
Gedachten vormen de basis van ons voelen en handelen. Als je gelooft dat je iets niet kunt, voel je onzekerheid, en zul je het waarschijnlijk niet proberen. Als je gelooft dat de wereld gevaarlijk is, ben je op je hoede, misschien zelfs angstig. Je gedachten creëren je werkelijkheid. Reden genoeg dus om die gedachten af en toe onder de loep te nemen.
En daar komt Socrates weer om de hoek kijken.
We beseffen vaak niet dat ons denkkader al vroeg wordt gevormd. Als kind neem je alles op als een spons: opvattingen, overtuigingen, normen en waarden – het wordt allemaal opgeslagen, vaak zonder filter. Dat denkkader bepaalt vervolgens hoe je naar de wereld kijkt. Het is als een bril die je nooit bewust hebt opgezet, maar waar je alles door ziet.
Wat we denken dat ‘normaal’ is, wat we ‘waar’ vinden, waar we ons aan ergeren of wat we bewonderen: het komt allemaal voort uit dat persoonlijke kader. En dat kader is niet universeel. Iedereen heeft er één, en geen twee zijn hetzelfde. Daar zit een deel van de bron van misverstanden, polarisatie en het onvermogen tot echt luisteren: botsende denkkaders.
Een denkkader is geen gevangenis, maar het is ook geen open veld. Het vormt ons denken, ons gedrag en onze reacties. En hoewel het deels onbewust is gevormd, is het niet per definitie onveranderlijk. Het kan evolueren, als we bereid zijn tot zelfreflectie. En laat dat nu net het vermogen zijn dat in onze tijd een schaars goed is geworden.
Zelfreflectie vraagt tijd, stilte, moed. Het vraagt dat je jezelf vragen stelt: Waarom denk ik dit? Waar komt dit vandaan? Wat als ik het mis heb? In het tijdperk van tweets, likes en meningen-op-snelkookstand zou Socrates waarschijnlijk een vreemde eend in de bijt zijn. Op sociale media zou hij met zijn eindeloze vragen iedereen tot wanhoop drijven.
“Wat bedoel je precies met ‘fake news’? Wat is een feit? En op basis waarvan bepaal jij of iets ‘waar’ is?”
Binnen de kortste keren was hij geblokkeerd, gerapporteerd en gecanceld. Talkshows zouden hem niet uitnodigen. “Maar meneer Socrates, wat vindt ú dan?” – “Wat bedoelt u eigenlijk met ‘vinden’?”
En toch, in een tijd waarin meningen als projectielen door de ether vliegen, waarin nuance verdampt en gelijk krijgen belangrijker lijkt dan begrijpen, zou een beetje socratische twijfel ons misschien kunnen redden. Wat als we niet meteen proberen te overtuigen, maar eerst proberen te begrijpen? Wat als we niet op zoek gaan naar het grote gelijk, maar naar het ware gesprek? Dus de volgende keer dat je middenin een verhitte discussie belandt, roep dan even Socrates in gedachten. Stel een vraag. Geen retorische, maar een oprechte. Bijvoorbeeld: “Interessant, waarom denk je dat?” Of: “Hoe ben je tot die conclusie gekomen?”
Misschien opent het een gesprek. Misschien niet. En als dat niet lukt? Ach, dan trek je gewoon een toga aan, ga je naar de markt, en wie weet wie je daar tegenkomt.
